Τί είναι οι Μεγάλες και Βασιλικές Ώρες;

Οι μοναχοί αφού εμείς με τις καθημερινές μέριμνες και φροντίδες της επιβίωσης δυσκολευόμαστε, τελούν σε ημερήσια βάση μια σειρά από Ακολουθίες σύμφωνα με το μοναστηριακό Τυπικό, τις Ακολουθίες του Νυχθημέρου όπως λέγονται, στους Νάρθηκες ή στα Καθολικά των εκκλησιών ή και στα παρεκκλήσια των Ιερών Μονών και των Κελλιών τους, ξεκινώντας από νωρίς το πρωΐ, αξημέρωτα ακόμα, με το Μεσονυκτικό, τον Όρθρο, τις ΄Ώρες, την Α΄, την Γ΄ και την ΣΤ΄ Ώρα για την ακρίβεια, μετά την Ακολουθία των Τυπικών, κατόπιν την Θεία Λειτουργία και την Ακολουθία της Τραπέζης, και αργότερα την Θ΄ Ώρα και τον Εσπερινό, ενώ αργότερα το βράδυ, τελούν το Μικρό ή το Μεγάλο Απόδειπνο για να αποσυρθούν «κατά μόνας» ο καθείς και στο κελί του να κάνει τον Κανόνα του.

Στις Ενορίες όμως, «στον κόσμο», όπως χαριτωμένα οι αγιορείτες ιδιαίτερα μοναχοί αποκαλούν την εκτός του Αγίου όρους περιοχή, οι Ώρες, αλλά και το μεγαλύτερο μέρος των Ακολουθιών του Νυχθημέρου, για ευνόητους λόγους και για μια περίεργη έννοια συντομίας και ευκολίας, δεν τελούνται παρά μόνο τις μεγάλες εορτές της Ορθοδοξίας, τα Χριστούγεννα, τα Θεοφάνεια και το Πάσχα.

Ακολουθίες των Μεγάλων Ωρών

Ας δούμε τώρα το ξεχασμένο μεγαλείο και το όμορφο Τυπικό της Ορθοδοξίας μας, μερικά στοιχεία από την Ακολουθία των Ωρών και ας γνωρίσουμε περισσότερα στοιχεία για αυτήν την μοναστηριακή Ακολουθία, που τείνει πια να λησμονηθεί αν όχι να εξαλειφθεί μέσα στην πολύβουη πραγματικότητα της κοσμικότητας που διακατέχει τον βίο του χριστιανού στην σημερινή εποχή, της ταχύτητας και της τεχνολογίας, και να γίνει φολκλορικό πλέον κατάλοιπο μιας άλλοτε δοξασμένης βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Τα μοναστήρια μας λοιπόν, από τους Βυζαντινούς ακόμα χρόνους, ακολούθησαν την βυζαντινή ώρα που συμπίπτει με αυτήν του ρωμαϊκού ωρολογίου, μέχρι και σήμερα, τηρώντας αναλλοίωτες τις παραδόσεις και το εκκλησιαστικό τυπικό των πρώτων χριστιανικών χρόνων, από γενεά σε γενεά.

Πρώτη Ώρα

Η πρώτη ΄Ώρα αντιστοιχεί προς την σημερινή 6ην πρωϊνήν, μας υπενθυμίζει την παράδοσιν του Κυρίου μας, μετά την σύλληψίν του, την πρωΐαν εις τον Πιλάτον.

Η ακολουθία πε­ριέχει και δοξολογίαν επί τη ανατολή του ηλίου δια να μας υπενθυμίζει και τον Ήλιον της Δικαιοσύνης, διό και ή ευχή της πρώτης Ώρας είναι:

Χριστέ το φως το αληθινόν το φωτίζον και αγίαζον…

Τρίτη Ώρα

Η τρίτη Ώρα προσομοιάζει με την 9ην πρωϊνή, μας υπενθυμίζει την κάθοδον του Αγίου Πνεύματος, δι’ αυτό και ή ευχή της τρίτης ώρας είναι:

Κύριε το πανάγίον σου πνεύμα εν τη τρίτη ώρα τοις Άποστόλοις σου καταπέμψας τούτο, αγαθέ, μη άντανέλης αφ’ ημών αλλ’ εγκαίνισον εν ημίν τοις δεομένοις σου.

Έκτη Ώρα

Η έκτη Ώρα, συμβαίνει περίπου την 12ην μεσημβρινήν και μας υπενθυμίζει την ώραν της σταυρώσεως και του σκότους το όποιον σκότος κάλυψε την κτίσιν κατ’ αυτήν, δια τούτο και η ευχή της έκτης ώρας είναι:

Ό εν έκτη ήμερα τε και ώρα τω Σταυρώ προσηλώσας την εν τω Παραδείσω τολμηθείσαν τω Αδάμ αμαρτίαν, και των πταισμάτων ημών το χειρόγραφον διάρρηξον Χριστέ ο Θεός, και σώσον ημάς.

Ένατη Ώρα

Η ενάτη Ώρα, είναι αυτή της 3ης απογευματινής κατά το σύγχρονο ωρολόγιο μας, η οποία και μας υπενθυμίζει την ώρα του επί του Σταυρού θανά­του του Κυρίου μας. Διό και ή ευχή της ενάτης Ώρας είναι: «Ό εν τη ενάτη ώρα δι’ ημάς σαρκί του θανάτου γευσάμενος, νέκρωσαν της σαρκός ημών το φρόνημα, Χριστέ ο Θεός, Και σώσον ημάς». Ή ακολουθία της Θ΄ περιέχει ακόμη και την υπέροχη εκείνη ευχή του Μεγάλου Βασιλείου ή οποία λέγει:

Δέσποτα Κύριε, Ιησού Χριστέ, ο Θεός ημών ο μακροθυμήσας επί τοις ημών πλημμελήμασι. και άχρι της παρούσης ώρας αγαγών…

Και γενικώς όλα τα τροπάρια της Θ΄ Ώρας αναφέρουν και ψάλλουν την Σταύρωση και τον θάνατο του Ιησού. Σύμφωνα και πάλι με μοναστηριακές παραδόσεις, τάς νηστευσίμους ημέρας αυτήν την ώραν λύομεν την νηστεία, δηλαδή την τρίτη απογευματινή.

Δια τούτο και αί νηστείαι αύται λέγωνται ενάται. Ή ενάτη Ώρα επεκράτησε να τελείται στους Ναούς αμέσως προ του Εσπερινού.

Αν θελήσουμε λίγο ακόμα να αναλύσουμε τα περί της Ακολουθίας των Ωρών, θα δούμε επίσης:

Ακολουθία Α Ώρας

Η Ακολουθία της Α Ώρας είναι μια σύντομη πρωινή ακολουθία, που ευχαριστεί το Θεό για την έλευση της νέας ημέρας και του πρωινού φωτός. Σήμερα τελείται συναπτά (δηλαδή αμέσως μετά) με την ακολουθία του Όρθρου. Ονομάζεται έτσι δε, γιατί τελείται κανονικά την πρώτη ώρα της ημέρας, δηλαδή γύρω στις 6.00 το πρωΐ.

Ακολουθία της Γ Ώρας

Η Ακολουθία της Γ Ώρας είναι μια σύντομη ακολουθία, που ευχαριστεί το Θεό για την έλευση του Αγίου Πνεύματος, η οποία, σύμφωνα με τη σχετική διήγηση του βιβλίου των Πράξεων των Αποστόλων, έγινε την τρίτη ώρα της ημέρας. Ονομάζεται δε έτσι, γιατί τελείται κανονικά την τρίτη ώρα της ημέρας κατά το Ρωμαϊκό ωρολόγιο δηλαδή περίπου στις 9.00 το πρωΐ.

Σήμερα και κατά την συνήθη πρακτική η ακολουθία της Γ΄ ώρας τελείται συναπτά με την ακολουθία της Α΄ ώρας.

Ακολουθία της ΣΤ Ώρας

Η Ακολουθία της ΣΤ Ώρας είναι μια σύντομη ακολουθία, που αναφέρεται στη σταύρωση του Χριστού, η οποία, σύμφωνα με τη σχετική διήγηση των Ευαγγελίων, έγινε την έκτη ώρα της ημέρας. Ονομάζεται έτσι, γιατί τελείται κανονικά την έκτη ώρα της ημέρας (πάντα κατά το ρωμαϊκό ωρολόγιο), στις 12.00 το μεσημέρι δηλαδή. Σήμερα η ακολουθία της ΣΤ΄ Ώρας τελείται συναπτά με την ακολουθία της Γ΄ ώρας.

Πάντως, κατά τη σωστή τυπική τάξη, η ακολουθία της Γ΄ και ΣΤ΄ Ώρας είναι μια ενιαία ακολουθία, που ονομάζεται ακολουθία της Τριθέκτης.

Ακολουθία των Τυπικών

Υπάρχει και η ακολουθία των Τυπικών, η οποία τελείται ανάμεσα στην ΣΤ΄ και την Θ΄ Ώρα, ενώ κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή τελείται αμέσως μετά το τέλος της Θ΄ ώρας. Η ακολουθία των Τυπικών τελείται μόνο τις ημέρες, που, κατά το Σαββαΐτικο τυπικό, δεν δικαιούνται την τέλεση της Θείας Λειτουργίας.

Όταν τελείται η Θεία Λειτουργία η ακολουθία των Τυπικών είτε καταλιμπάνεται (δεν τελείται καθόλου δηλαδή), είτε ή ενσωματώνεται σε αυτήν ως α΄, β΄ και γ΄ αντίφωνο της Θ. Λειτουργίας (Τυπικά, Μακαρισμοί).

Ακολουθία της Θ Ώρας

Η Ακολουθία της Θ Ώρας είναι μια σύντομη ακολουθία, που αναφέρεται στο θάνατο του Χριστού, ο οποίος, σύμφωνα με τη σχετική διήγηση των Ευαγγελίων, έγινε την ενάτη ώρα της ημέρας. Ονομάζεται έτσι, γιατί τελείται κανονικά την ενάτη ώρα της ημέρας κατά το ρωμαϊκό ωρολόγιο, στις 3.00 το μεσημέρι δηλαδή. Σήμερα η ακολουθία της Θ΄ ώρας τελείται συναπτά με την ακολουθία του Εσπερινού. Η ακολουθία της Θ΄ ώρας είναι η τελευταία χρονικά ακολουθία του 24ώρου.

Οι Μεγάλες Βασιλικές & Δεσποτικές Ώρες

«Μεγάλες Ώρες» ονομάζονται οι ακολουθίες των Ωρών όπως τελούνται σε τρεις διακεκριμένες ημέρες του λειτουργικού έτους, συγκεκριμένα την Μεγάλη Παρασκευή, την παραμονή των Χριστουγέννων και την παραμονή των Θεοφανείων.

Κατά βάση αποτελούν μία σταδιακή εξέλιξη των κανονικών ακολουθιών των Ωρών των υπολοίπων ημερών του χρόνου, ωστόσο συγκρινόμενες με αυτές είναι μεγαλύτερες σε έκταση με εκλεκτό περιεχόμενο. Αυτό που τις διαφοροποιεί ιδιαίτερα είναι η προσθήκη τριών ιδιομέλων και τριών αναγνωσμάτων, της Προφητείας, του Αποστόλου και του Ευαγγελίου, τα οποία αναφέρονται στην επικείμενη εορτή.

Όσον αφορά τη εορτή των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων, η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών τελείται, όπως επικράτησε στην πράξη, την παραμονή το πρωί ως μέρος του συνόλου των ακολουθιών, Όρθρος – Ώρες – Εσπερινός και Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου.

Ωστόσο υπάρχει διαφοροποίηση όταν η εορτή είναι Κυριακή ή Δευτέρα και η παραμονή είναι αντίστοιχα Σάββατο ή Κυριακή. Τότε η τέλεση των ακολουθιών των Μεγάλων Ωρών κατά το Τυπικό της Εκκλησίας μεταφέρεται την Παρασκευή μετά τον Όρθρο, χωρίς όμως την τέλεση Θείας Λειτουργίας.

Η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών δίνει την αφορμή και την ευκαιρία στους πιστούς να μετέχουν σε αυτά τα σημαντικά γεγονότα της Θείας Οικονομίας, της Σταύρωσης, της Γέννησης και της Βάπτισης.

Η επιλογή συγκεκριμένων ψαλμών και βιβλικών αναγνωσμάτων στην κάθε γιορτή υπογραμμίζει ότι ο Χριστός είναι ο Σωτήρας που προφήτευσαν οι προφήτες, είναι η πραγμάτωση της υπόσχεσης του Θεού και η ενανθρώπιση του Υιού και Λόγου. Είναι η γέννηση, η βάπτιση και η σταύρωση του Χριστού για τη σωτηρία του ανθρώπου.

Τις Άγιες ημέρες του «Δωδεκαημέρου», που σε λίγο τελειώνει για να παραδώσει την λατρευτική μας ζωή και τις δραστηριότητες μας σε μια άλλη όμορφη και κατανυκτική περίοδο, αυτή του «Τριωδίου» και της «Μεγάλης Τεσσαρακοστής», μια περίοδος που ξεκίνησε αμέσως μετά την «Μικρή Σαρακοστή των Χριστουγέννων», όπως ονομάζεται από τον λαό μας η τεσσαρακονθήμερη περίοδος πριν τα Χριστούγεννα, και την λέμε Μικρή γιατί εμπεριέχει μια πιο χαλαρή νηστεία σε σχέση με αυτή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, έχουμε την ευκαιρία να συμμετέχουμε στις ακολουθίες των Μεγάλων Ωρών των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων.

Η συμμετοχή μας γενικά στις ιερές ακολουθίες είναι πολύ σημαντική για να μπορέσουμε εισχωρήσουμε στο νόημα των αγίων αυτών ημερών. Για τον λόγο αυτό η παρουσία μας στην Εκκλησία δεν πρέπει να είναι τυπική.

Οι ιερές ακολουθίες δεν είναι απλώς και μόνο μία ανάμνηση αυτών των γεγονότων, αλλά όταν συμμετέχουμε συνειδητά και με πίστη τότε βιώνουμε τα σπουδαία αυτά γεγονότα της θείας Οικονομίας.

Η τέλεση των Μεγάλων Ωρών σήμερα

Στη σημερινή πρακτική της τέλεσης των Μεγάλων Ωρών, εγείρεται και κάποιο πρόβλημα σχετικό με την οικονομία και την ελαστικότητα στο Τυπικό για την διευκόλυνση των πιστών, αλλά δίδεται και η λύση. Ας δούμε λοιπόν και αυτή την παράμετρο από το άρθρο του κ Δημητρίου Καλπακίδη, δημοσιευμένο στο περιοδικό «Συμβολή εις την τάξιν της λατρείας».

Κατά το Μοναχικό Τυπικό ψάλλονται κάθε μέρα οι εξής ακολουθίες: Εσπερινός, Μεσονυκτικόν, Όρθρος, Α’ Ώρα, Γ’ Ώρα, ΣΤ’ Ώρα, Θ’ Ώρα, και Απόδειπνο.

Στις ενορίες τελούνται οι ακολουθίες αυτές την συντηρητική λειτουργικά περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής του Πάσχα, ενώ κατά το υπόλοιπο έτος τελούνται συνήθως μόνο ο Όρθρος και ο Εσπερινός.

Οι ακολουθίες των Ωρών λαμβάνουν τα θέματά τους από τις σπουδαιότερες ώρες της ημέρας.

Η πρώτη Ώρα, η αρχή της ημέρας, η έλευση του αισθητού φωτός, αναγωγή στο «φώς το αληθινόν», τον Χριστό, που φωτίζει τον κόσμο.

Η τρίτη Ώρα, η επιβουλή των Ιουδαίων κατά του Ιησού Χριστού, η καταδίκη σε θάνατο αλλά και η επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος.

Η έκτη Ώρα, το μέσον της ημέρας, η σταύρωση του Ιησού Χριστού.

Η ένατη ώρα, το τέλος της ημέρας, ο επί σταυρού σωτήριος θάνατος και η ομολογία του ληστού.

Για την Μεγάλη Παρασκευή συντάχθηκαν ειδικές ακολουθίες των Ωρών, που εξαιτίας της επισημότητάς τους, αλλά και του εμπλουτισμού τους με υμνογραφικά ποιήματα και αναγνώσματα, ονομάστηκαν Μεγάλες.

Αργό­τερα, κατά μίμηση εκείνων των Μεγάλων Ωρών συντάχθηκαν για τα Χριστούγεννα και τα Θεοφάνεια (παραμονές των εορτών) ειδικές ακολουθίες των Μεγάλων Ωρών.

Το πρόβλημα

Σύμφωνα με το ισχύον Τυπικό, όταν τα Χριστούγεννα τύχουν ημέρα Κυριακή ή Δευτέρα, η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών της παραμονής των Χριστουγέννων, μεταφερομένη, ψάλλεται την προηγούμενη Παρασκευή, μετά την ενδιάτακτη ακολουθία του Όρθρου της ημέρας (22ας ή 23ης Δεκεμβρίου).

Ο δε Μέγας Εσπερινός της εορτής τελείται κανονικά την εσπέρα της παραμονής (Σαββάτου ή Κυριακής) χωρίς τη Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου. Επικράτησε αυτή την Παρασκευή να μην τελείται Θεία Λειτουργία, μάλλον για να δοθεί έμφαση στην λαμπρά ακολουθία των Μεγάλων Ωρών των Χριστουγέννων.

Επειδή η μη τέλεση της Θείας Λειτουργίας αυτή την ημέρα δεν ορίζεται από κάποιο κανόνα της Εκκλησίας, αλλά από το ισχύον Τυπικό, συνήθως για ποιμαντικούς λόγους (εκκλησιασμός σχολείων, μετάληψη νηπίων) τελείται η Θεία Λει­τουργία κατόπιν αδείας του οικείου Επισκόπου.

Έτσι όμως η Ακολουθία των Ωρών τελείται νωρίς το πρωί, πριν την τέλεση της Θείας Λειτουργίας, όπου λίγοι μόνο φιλακόλουθοι έχουν την ευκαιρία να συμμετέχουν, ενώ και η πίεση χρόνου στις ενορίες λειτουργεί αρνητικά για την ορθή τέλεση των ακολουθιών Όρθρου, Μεγάλων Ωρών και Θείας Λειτουργίας.

Η λύση

Σήμερα οι περισσότερες μεγάλες και πολυπληθείς ενορίες, τελούν την ακολουθία των Μεγάλων Ωρών την εσπέρα της Παρασκευής, μετά του προεόρτιου εσπερινού του Σαββάτου, για να δυνηθούν περισσότεροι πιστοί να προσέλθουν στις άπαξ του έτους ψαλλόμενες εορταστικές αυτές ακολουθίες, με τους υπέροχους ύμνους, τους μεσσιανικοὺς ψαλμούς, τα Παλαιοδιαθηκικά και Καινοδιαθηκικά Αναγνώσματα.

Πηγές:
Αρχιμανδρίτης Χρυσόστομος Τελίδης,
Δημήτριος Καλπακίδης

Βιβλιογραφία:
Ἰω. Φουντούλη, Τελετουργικὰ Θέματα,
Ἀποστολικὴ Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος,
Ἔκδοσις Α΄ 2007, τ. Γ΄.
᾿Αρχ. Μαξίμου Ματθαίου,
Δυνατότητα τελέσεως Θείας Λειτουργίας τὴν Παρασκευὴ τῶν Χριστουγέννων,
«ΣΥΜΒΟΛΗ» Ἐπιθεώρησις ἐκκλησιαστι­κοῦ τυπικοῦ, τεῦχος 11 σ. 3 κ.ἑ.
Διαδικτυακή έκδοση «Συμβολή εις την τάξιν της λατρείας»

πηγή